Umfjöllunarefni
Loftslagsráð fagnar kraftmikilli umræðu utan þings og innan um hvernig skuli standa að óhjákvæmilegum breytingum á fjármögnun vegakerfisins í ljósi þeirra áhrifa sem orkuskipti í samgöngum hafa þegar haft og munu hafa á sölu á olíu og bensíni. Sú umræða hefur afhjúpað veikleika í samþættingu hagstjórnar við markmið í loftslagsmálum og undirstrikað hve miklu skiptir að stjórnvöld taki réttar ákvarðanir. Samdráttur í nýskráningu hreinna rafbíla undirstrikar hversu vandasöm beiting hagrænna stjórntækja – skatta, gjalda og ívilnana – getur verið og mikilvægi þess að horft sé á heildarmyndina og fleiri en eitt markmið þegar ákvarðanir eru teknar. [1]
Ísland hefur undirgengist sameiginlegar skuldbindingar með aðildarríkjum Evrópusambandsins og Noregi um samdrátt í losun gróðurhúsalofttegunda fyrir 2030. Verulegur kostnaður getur hlotist af vanefndum. Í nýlegri úttekt Loftslagsráðs Írlands og ráðgjafanefndar Írlands í ríkisfjármálum er áætlað að Írar gætu þurft að greiða 8–26 milljarða evra til annarra ESB-ríkja vegna vanefnda. Hér á landi hefur ekki verið gerð sambærileg úttekt, en ljóst er að kostnaður gæti orðið hár ef Íslands stendur ekki við skuldbindingar sínar. Hagkvæmara er að auka fjárfestingar án frekari tafar í loftslagsaðgerðum sem einnig auka hagsæld og velferð til lengri tíma.
Þau þáttaskil í framkvæmd loftslagsaðgerða sem ráðið kallaði eftir í nóvember 2024 hafa ekki komið fram. Stjórnsýsla loftslagsmála er enn of sundurlaus og vanmáttug ef tekið er tillit til þess hve mikið er í húfi, verkefnið umfangsmikið og lítill tími til stefnu. Líkt og aðrar þjóðir á Ísland enn í erfiðleikum með að koma markmiðum í framkvæmd. Hér á landi eru veikleikarnir einkum veik verkstjórn og eftirfylgni aðgerða, ómarkviss ráðstöfun fjármuna, skortur á upplýsingamiðlun og takmarkað samráð við almenning.
Hnattrænt hefur umtalsverður árangur náðst á þeim áratug sem liðinn er frá samkomulaginu sem náðist í París 2015. Hægt hefur á aukningu heimslosunar, þó hámarki sé enn ekki náð. Meirihluti nýrra fjárfestinga í orkuvinnslu byggir nú á endurnýjanlegum orkugjöfum. Miðað við núverandi landsframlög aðildarríkja Parísarsamningsins stefnir í 2,7°C hækkun meðalhita á þessari öld, sem hafa myndi geigvænleg áhrif með ófyrirsjáanlegum afleiðingum fyrir mannkyn allt. Fyrir Parísarþingið voru horfurnar mun verri og þá stefndi í 4°C röskun fyrir 2100.
Það er grundvallarmunur á afleiðingum 2,7°C hækkunar meðalhita og því markmiði Parísarsamningsins að halda henni vel innan við 2°C á þessari öld og eins nálægt 1,5°C og mögulegt er. Sem nýlegt dæmi má nefna að massatap jökla jarðarinnar yrði helmingi meiri við 2,7°C en við 1,5°C.[1] Milliríkjanefnd Sameinuðu þjóðanna um loftslagsbreytingar (IPCC) bendir á að áhætta tengd vendipunktum, víðfeðmum og hugsanlega óafturkræfum breytingum, yrði mikil ef hlýnun yrði á bilinu 1.5°C til 2.5°C. Dæmi um slíkt væru stórfelldar breytingar á hafstraumum í Atlantshafi.
Afleiðingar loftslagsvár eru þegar komnar fram hér á landi. Svo dæmi sé tekið þá hefur aukin úrkomuákefð valdið tjóni víða um land. Fjárfestingar í rannsóknum og vöktun og virk miðlun niðurstaðna geta dregið umtalsvert úr eignatjóni af loftslagstengdri náttúruvá. Í því sambandi er það fagnaðarefni að Loftslagsatlas er nú aðgengilegur á vef Veðurstofunnar, en hann veitir innsýn í hvernig nærumhverfi og lífsskilyrði koma til með að breytast.
Þróa þarf opinberar sviðsmyndir um þróun lykiláhættuþátta á næstu áratugum svo taka megi upplýstar ákvarðanir um skipulag og verklegar framkvæmdir. Brýnt er að byggingareglugerðir verði endurskoðaðar í ljósi fyrirsjáanlegrar áhættu og að skipulag byggðar og samgöngumannvirkja taki mið af bestu fáanlegu þekkingu. Gera þarf fjárfestingaráætlanir um endurbætur á fráveituinnviðum til að bregðast við aukinni úrkomuákefð.
Ein mesta ógnin fyrir íslenskt samfélag tengist þó afleiðingum röskunar loftslags utan landsteinanna og áhrifum þeirra á fæðuframleiðslu og hnattrænar virðiskeðjur. Það er því mikið í húfi að Ísland beiti sér af afli á alþjóðavettvangi og stuðli að árangursríku samstarfi um nýtingu endurnýjanlega orkugjafa, verndun hafsins og viðbrögð við loftslagstengdri náttúruvá.
Vísindanefnd um loftslagsbreytingar benti 2023 á að þekkingu og rannsóknir skorti á mörgum sviðum tengdum loftslagsbreytingum. Sumar þessara ábendinga komu einnig fram í skýrslu nefndarinnar árið 2008 og því miðar of hægt að efla rannsóknir sem byggja má á stefnumótun vegna áhrifa loftslagsbreytinga. Þessi staða kallar á áherslubreytingu í fjármögnun rannsókna og vöktunar bæði beint úr ríkissjóði og í gegnum samkeppnissjóði.
Nú er komið að endurnýjun landsframlaga til markmiðs Parísarsamningsins fyrir tímabilið 2031-2035. Slík landsframlög áttu að liggja frammi níu mánuðum fyrir 30. aðildarríkjaþing Loftslagssamningsins sem haldið verður í Belem í Amazon fylki Brasilíu í nóvember. Framlög þurfa að berast í síðasta lagi í september svo taka megi tillit til þeirra í mati á áhrifum á heimslosunina og þar með röskun loftslags. Loftslagsráð hvetur stjórnvöld til að hraða undirbúningi að framlagi Íslands og að vanda til verka. Einnig þarf að teysta undirstöður samstarfs Íslands við ESB og Noreg um markmiðssetningu og framkvæmd loftslagsstefnu á grundvelli samningsins um Evrópska efnahagssvæðið. Brýnt er að auka þverpólitískt samráð á mótunarstigi svo tryggja megi varanlega samstöðu sem byggja þarf á réttlátum umskiptum.
[1] Sjá nánar álit Loftslagsráðs um losun frá vegasamgöngum, dagsett 12. febrúar 2025.
[2] Harry Zekollari et al. Glacier preservation doubled by limiting warming to 1.5°C versus 2.7°C. Science 388,979-983(2025).
